بازگشت سرخک و فلج اطفال؛ بهای سنگین اعتماد به واکسن‌گریزی!
خبرگزاری مهر – گروه سلامت: در عصری که اطلاعات به سرعت در حال گردش است، گاه صدای بلند شبه‌علم از بلندگوی فضای مجازی آن‌قدر قوی می‌شود که صدای علم را در هم می‌کوبد؛ آن هم در موضوعی حیاتی مانند واکسیناسیون که سال‌هاست، سلامت جوامع را تضمین کرده، حال برخی افراد با استناد به باورهای بی‌پشتوانه، می‌کوشند تا ریشه علم را در ذهن مردم بلرزانند.
در همین راستا خبرنگار مهر با علیرضا اولیایی منش معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، گفتگو داشته است.
آیا واکسیناسیون، برای بدن افراد ضرر دارد؟
اولیایی منش: طی دهه‌های گذشته، تجربیات علمی معتبر جهان به‌وضوح نشان داده است که می‌توان با فعال‌سازی سیستم ایمنی بدن، از بروز بسیاری از بیماری‌های عفونی جلوگیری کرد. واکسن‌ها ابزار مؤثری برای این منظور هستند و روند تولید آن‌ها نیز بر مبنای دانش روز و اصول علمی دقیق شکل گرفته است.
در واکسن‌ها، معمولاً تعداد مشخصی از میکروب‌های ضعیف‌شده یا غیرفعال‌شده بیماری وارد بدن می‌شود تا سیستم ایمنی، آن‌ها را شناسایی و علیه‌شان واکنش دفاعی ایجاد کند. این فرآیند باعث می‌شود فرد در صورت مواجهه دوباره با آن بیماری، مقاومت لازم را داشته باشد و به آن مبتلا نشود.
در ایران نیز سال‌هاست که روند واکسیناسیون عمومی با موفقیت بالا انجام می‌شود و آمارها نشان می‌دهد در برخی بیماری‌های خطرناک مانند فلج اطفال، پوشش واکسیناسیون به مرز ۱۰۰ درصد نیز رسیده است؛ موفقیتی که به‌واسطه تولید داخلی واکسن‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کلان علمی کشور حاصل شده است.
با این‌حال، برخی افراد با بهره‌گیری از ناآگاهی یا اطلاعات ناقص جامعه، تلاش می‌کنند تا واکسیناسیون را زیر سوال ببرند. ادعاهایی نظیر وجود مواد شیمیایی خطرناک در واکسن‌ها یا بروز عوارض در آینده، پایه و اساس علمی ندارند و صرفاً باعث سردرگمی و تردید در افکار عمومی می‌شوند.
درحالی‌که ترکیبات واکسن‌ها عمدتاً شامل آب، مواد نگهدارنده ایمن و میکروب‌های غیرفعال شده‌اند، کارشناسان تأکید دارند که واکسن‌ها از امن‌ترین مداخلات پزشکی در تاریخ علم محسوب می‌شوند و اکثر بیماری‌های قابل پیشگیری مانند سرخک، دیفتری، هپاتیت و فلج اطفال، با برنامه‌های گسترده واکسیناسیون در ایران به مرز ریشه‌کنی رسیده‌اند.
با وجود اثبات علمی کارایی واکسن‌ها، متأسفانه برخی خانواده‌ها تحت تأثیر اطلاعات نادرست، از تزریق واکسن‌های رایج و ضروری خودداری می‌کنند. این در حالی است که ادامه چنین روندی می‌تواند سلامت عمومی جامعه را به خطر اندازد.
گسترش شبه‌علم در حوزه سلامت، به‌ویژه در مورد واکسن‌ها، آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر به همراه دارد. به‌همین دلیل، اطلاع‌رسانی درست و افزایش سواد سلامت عمومی از جمله مهم‌ترین وظایف رسانه‌ها و نهادهای علمی در شرایط کنونی است.
آیا با واکسیناسیون نشدن برخی افراد، بیماری‌های ریشه کن شده به جامعه بر می‌گردد؟
اولیایی منش: در پی افزایش امواج شبه‌علم و گسترش اطلاعات نادرست درباره واکسن‌ها، نگرانی‌ها نسبت به سلامت عمومی جامعه افزایش یافته است؛ چراکه خودداری برخی خانواده‌ها از واکسیناسیون فرزندان‌شان، نه‌تنها آن کودکان بلکه کل جامعه را در معرض خطر قرار داده است.
کاهش مراجعه برای واکسیناسیون، به‌ویژه در مورد بیماری‌هایی که سال‌ها در کشور ریشه‌کن شده بودند، حالا باعث بروز موارد جدیدی از این بیماری‌ها شده است. سرخک، یکی از نمونه‌های بارز این روند است؛ بیماری‌ای که پس از سال‌ها کنترل، در هفته‌های اخیر مجدداً در برخی نقاط کشور مشاهده شده است.
این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که ایران تا پیش از این، به‌واسطه برنامه‌های موفق واکسیناسیون، سال‌ها با آمار صفر ابتلاء به سرخک مواجه بود. اما حالا گزارش‌هایی از مشاهده مواردی از این بیماری، به‌ویژه در استان‌های مرزی کشور، منتشر شده است. یکی از دلایل اصلی این وضعیت، ورودهای غیرقانونی از کشورهای همسایه عنوان شده است؛ مسیری که می‌تواند بیماری‌های کنترل‌شده را مجدداً به کشور وارد کند.
عامل مهم‌تری که سلامت عمومی را تهدید می‌کند، گسترش دیدگاه‌های غیرعلمی درباره واکسن‌هاست. برخی از افراد با تأثیرپذیری از اطلاعات نادرست در فضای مجازی، از تزریق واکسن به فرزندان خود خودداری کرده‌اند. این در حالی است که این واکسن‌ها نه‌تنها ایمن و مؤثر هستند، بلکه طی سال‌ها، پایه‌گذار سلامت عمومی جامعه بوده‌اند.
اگر آگاهی‌رسانی درستی درباره واکسیناسیون صورت نگیرد، در سال‌های آینده ممکن است با نسل جدیدی از کودکان مواجه باشیم که در برابر بیماری‌های خطرناک، بدون ایمنی باقی مانده‌اند؛ موضوعی که می‌تواند شاخص‌های سلامت کشور را با چالش جدی روبه‌رو کند.
کسانی که نظریات شبه‌علمی مطرح می‌کنند، باید مسئولیت تبعات ناشی از گسترش بیماری‌ها را نیز بپذیرند. به گفته آنان، مقابله با اطلاعات نادرست، نیازمند همکاری گسترده رسانه‌ها، نهادهای آموزشی و علمی و نیز اقدام فعالانه دولت در کنترل مرزها و پیگیری نظام‌مند سلامت مهاجران است؛ اگر می‌خواهیم جامعه‌ای ایمن و سالم داشته باشیم، باید با جدیت در برابر شبه‌علم بایستیم و با تکیه بر اصول علمی، آگاهی عمومی را افزایش دهیم؛ پیش از آن‌که دیر شود.
پایگاه‌های بهداشتی کشور، با چه چالش‌هایی روبه‌رو هستند؟
اولیایی منش: با وجود گستردگی شبکه بهداشتی کشور و فعالیت هزاران پایگاه سلامت در مناطق شهری و روستایی، برخی مشکلات ساختاری و حقوقی همچنان روند توسعه و ارتقا خدمات بهداشتی را با چالش مواجه کرده است.
شبکه بهداشت و درمان کشور یکی از وسیع‌ترین نظام‌های ارائه خدمات اولیه سلامت در منطقه به‌شمار می‌رود. به گفته مسئولان، در حال حاضر بیش از ۳۰ هزار واحد بهداشتی شامل پایگاه‌ها، خانه‌های بهداشت و مراکز جامع خدمات سلامت در سراسر کشور فعال هستند.
برای نمونه، دانشگاه علوم پزشکی تهران اعلام کرده است که در حوزه تحت پوشش این دانشگاه، حدود ۳۰۰ واحد بهداشتی وجود دارد که از این میان، ۲۰۰ پایگاه در مناطق شهری فعال هستند و باقی، در قالب خانه‌های بهداشت روستایی فعالیت می‌کنند. این واحدها تحت نظر مراکز جامع سلامت اداره می‌شوند و بخش اصلی از نظام مراقبت و پیشگیری کشور را تشکیل می‌دهند.
از نظر تعداد و پوشش جغرافیایی، مسئولان می‌گویند در بسیاری از استان‌ها، شبکه بهداشتی به مرحله تکمیل زیرساختی رسیده و تنها موارد معدودی از نیاز به تأسیس پایگاه جدید در دستور کار قرار دارد؛ اما در حوزه وضعیت حقوقی و رفاهی کارکنان بخش بهداشت، چالش‌هایی جدی وجود دارد. بر اساس آمار منتشرشده در سال گذشته، حقوق پرسنل بهداشت در مقایسه با بسیاری از دستگاه‌های دولتی، در رده‌های پایین پرداخت قرار دارد؛ موضوعی که به گفته کارشناسان، با حجم مسئولیت، فشار کاری و نقش حیاتی این قشر در سلامت عمومی جامعه، تناسبی ندارد.
با وجود اجرای نظام هماهنگ پرداخت و اعمال افزایش سالانه حقوق، هنوز تغییر چشم‌گیری در وضعیت معیشتی کارکنان این حوزه مشاهده نمی‌شود. این در حالی است که گروه‌های هم‌تراز مانند معلمان نیز با مشکلات مشابه مواجه‌اند؛ گرچه جایگاه اجتماعی آن‌ها، به رسمیت شناخته شده و بارها مورد تأکید قرار گرفته است. در همین حال، دولت برنامه‌هایی نظیر پزشک خانواده و نظام ارجاع سلامت را در دستور کار دارد که بخشی از آن به استقرار پزشکان در مناطق روستایی اختصاص یافته است. با این‌حال، در مرحله فعلی اجرای این برنامه، هنوز مبالغ پرداختی، نحوه تخصیص حقوق و جزئیات رفاهی پزشکان مستقر در روستاها به‌صورت شفاف مشخص نشده و نیازمند تعیین‌تکلیف نهایی است.
برای حفظ و ارتقا کیفیت خدمات اولیه سلامت، باید توجه ویژه‌ای به وضعیت معیشتی و امنیت شغلی کارکنان حوزه بهداشت صورت گیرد؛ چرا که این افراد در خط مقدم مراقبت از سلامت جامعه قرار دارند و نقش آن‌ها در پیشگیری از بیماری‌ها، حیاتی است.
چه برنامه‌هایی برای تکمیل پایگاه‌های بهداشتی در مناطق محروم انجام شده است؟
اولیایی منش: با هدف ارتقای دسترسی همگانی به خدمات سلامت، دولت و وزارت بهداشت برنامه‌ریزی جامعی برای راه‌اندازی پایگاه‌های بهداشتی و خانه‌های بهداشت در مناطق فاقد این مراکز آغاز کرده‌اند. این طرح به‌ویژه در چارچوب برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع در دستور کار قرار گرفته است.
بر اساس استانداردهای رسمی نظام بهداشت کشور، به ازای هر ۴۰ تا ۵۰ هزار نفر جمعیت باید یک مرکز جامع سلامت و به ازای هر ۱۰ تا ۱۲ هزار نفر، یک پایگاه سلامت شهری تأسیس شود. همچنین، در مناطق روستایی، به ازای هر ۲ تا ۴ هزار نفر جمعیت، یک خانه بهداشت در نظر گرفته شده است.
در مناطقی که این استانداردها رعایت نشده و هنوز پایگاهی ایجاد نشده است، دستور مستقیم برای جبران کمبودها صادر شده و تأسیس مراکز جدید در برنامه اجرایی قرار دارد.
در چارچوب طرح پزشک خانواده که از امسال با دستور مستقیم رئیس‌جمهور پیگیری می‌شود، تأمین نیروی انسانی نیز در دستور کار قرار گرفته است. طبق هدف‌گذاری انجام‌شده، برای هر ۳ هزار نفر جمعیت، باید یک پزشک عمومی و دو مراقب سلامت مشغول به کار شوند.
با این حال، مسئولان اذعان دارند که وضعیت فعلی هنوز با استانداردهای ایده‌آل فاصله دارد. به‌طور مثال، در برخی مناطق، یک پزشک باید پاسخگوی ۵ تا ۶ هزار نفر جمعیت باشد که این امر نیازمند افزایش حداقل دو برابری در تعداد نیروهای انسانی است.
وزارت بهداشت اعلام کرده است که فراخوان جذب و استخدام نیروهای جدید به‌زودی منتشر خواهد شد تا بتوان کمبودهای فعلی را جبران کرد. این طرح، شامل استخدام پزشکان، مراقبان سلامت و نیروهای پشتیبانی است که به‌تدریج در واحدهای تازه‌تأسیس مستقر خواهند شد؛ این اقدامات با هدف تضمین دسترسی عادلانه به خدمات سلامت، ارتقای شاخص‌های بهداشتی و تقویت نظام پیشگیری در مناطق کم‌برخوردار اجرا می‌شود.
