شکست قانون در برابر دخانیات؛ وقتی سن مصرف به ۱۵ سال می‌رسد!
خبرگزاری مهر – گروه سلامت: در سال‌های اخیر، با گسترش روزافزون فناوری و دسترسی آزاد کودکان و نوجوانان به فضای مجازی، شاهد تغییرات نگران‌کننده‌ای در سبک زندگی، الگوهای رفتاری و گرایش‌های آنان هستیم. یکی از این تغییرات، افزایش چشمگیر مصرف سیگارهای الکترونیک و محصولات دخانی نوظهور در میان نسل جوان است؛ پدیده‌ای که با تبلیغات فریبنده، نبود نظارت کافی و عادی‌سازی در فضای مجازی، به سرعت در حال گسترش است.
این مسئله تنها یک دغدغه بهداشتی نیست؛ بلکه زنگ خطری است برای سلامت روانی، جسمی و فرهنگی جامعه است؛ از سویی دیگر، کمرنگ شدن نقش محصولات فرهنگی نظیر کتاب، هنر و فعالیت‌های سازنده، زمینه را برای گرایش بیشتر جوانان به مصرف دخانیات فراهم کرده است.
در این راستا با شریف ترکمن‌نژاد؛ مشاور علمی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران به گفتگو پرداختیم.
آقای دکتر به عنوان سوال اول معرفی کوتاهی از جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران داشته باشید.
جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران دارای سابقه‌ای حدوداً ۴۰ ساله است و در حوزه پیشگیری از مصرف دخانیات، سیاست‌گذاری، آموزش عمومی و اجرای برنامه‌های ملی مقابله با دخانیات فعالیت می‌کند. در واقع، این جمعیت یکی از نهادهای تأثیرگذار در کاهش مصرف دخانیات در کشور به شمار می‌رود.
در خصوص وضعیت مصرف دخانیات به‌ویژه در بین جوانان، چه آمار و اطلاعاتی در اختیار دارید؟
آمارهای رسمی که در اختیار داریم، از طریق پیمایش ملی «استپس» جمع‌آوری شده که در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۴۰۰ انجام شده است. طبق داده‌های پیمایش سال ۱۴۰۰، در رده سنی ۱۳ تا ۱۵ سال، حدود ۱۲ درصد از پسران و ۷ درصد از دختران مصرف‌کننده دخانیات هستند؛ میانگین این رقم حدود ۹.۵ درصد است. در گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ سال، میزان مصرف به ۱۶.۲ درصد می‌رسد و در رده سنی ۲۵ تا ۳۴ سال به اوج خود یعنی ۲۱.۲ درصد می‌رسد.
به‌طور کلی، میانگین مصرف دخانیات در کشور کمی پایین‌تر از ۱۵ درصد است؛ به‌صورت تفکیکی حدود ۲۵ درصد در آقایان و ۵ درصد در بانوان. نکته نگران‌کننده، کاهش سن شروع مصرف دخانیات و افزایش مصرف در نوجوانان، خصوصاً دختران نوجوان است.
اشاره کردید که مصرف قلیان و سیگار الکترونیکی در حال افزایش است. در این خصوص توضیح بیشتری بفرمائید.
متأسفانه در سال‌های اخیر شاهد افزایش چشمگیر گرایش جوانان و حتی بانوان به مصرف قلیان و سیگارهای الکترونیکی هستیم. این روند به‌رغم تمامی آموزش‌ها و اطلاع‌رسانی‌های انجام‌شده، همچنان سیر صعودی دارد که برای ما بسیار نگران‌کننده است.
آیا پویش‌ها یا برنامه‌هایی برای مقابله با این وضعیت اجرا کرده‌اید؟
بله، جمعیت مبارزه با دخانیات ایران در حوزه‌های آموزش، پژوهش و خدمات ترک دخانیات فعالیت دارد. یکی از مهم‌ترین برنامه‌های ما «طرح پاد» (پیشگیری از استعمال دخانیات) است که از سال ۱۳۹۵ به‌صورت آزمایشی در شهرستان ورامین آغاز شد و در سال ۱۴۰۰ در رباط کریم ادامه یافت. از سال گذشته نیز با همکاری وزارت آموزش‌وپرورش، این طرح تحت عنوان «چهل پاد» در ۳۲ منطقه آموزشی در سراسر کشور (۳۱ استان و دو منطقه در تهران) و هشت شهرستان دیگر در حال اجراست.
درباره طرح «نفس پاک» هم برایمان بگویید.
طرح «نفس پاک» با هدف آموزش به کودکان ۶ تا ۱۲ سال طراحی شده است. این آموزش‌ها شامل پخش انیمیشن، نمایش تئاتر، آشنایی با ابزارهای مربوط به مصرف دخانیات و آموزش‌های تعاملی است. والدین هم معمولاً در این فرایند مشارکت دارند. فضای خاصی برای این آموزش‌ها در دفتر مرکزی جمعیت ایجاد شده و اکنون در منطقه ۱۲ تهران، ورامین، رباط کریم و به‌زودی در سایر مناطق مشمول طرح «چهل پاد» در حال گسترش است.
چشم‌انداز و برنامه آینده جمعیت چیست؟
تمرکز ما بر گسترش آموزش‌های پیشگیرانه در سنین پایین و افزایش پوشش برنامه‌های موجود در سطح کشور است. امیدواریم با همکاری نهادهای آموزشی و خانواده‌ها، بتوانیم در مسیر کاهش مصرف دخانیات به‌ویژه در نوجوانان و جوانان گام‌های مؤثر تری برداریم.
وضعیت مصرف دخانیات در میان گروه‌های سنی مختلف کشور چگونه است؟
طبق پیمایش ملی «استپس» که در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۴۰۰ انجام شده، در گروه سنی ۱۳ تا ۱۵ سال، حدود ۱۲ درصد از پسران و ۷ درصد از دختران دخانیات مصرف می‌کنند؛ یعنی میانگین حدود ۹.۵ درصد. در گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ سال این رقم به ۱۶.۲ درصد می‌رسد و در ۲۵ تا ۳۴ سالگی به اوج خود یعنی ۲۱.۲ درصد می‌رسد. به‌طور میانگین، مصرف دخانیات در ایران کمی پایین‌تر از ۱۵ درصد است؛ حدود ۲۵ درصد در آقایان و ۵ درصد در خانم‌ها. موضوع نگران‌کننده، افزایش مصرف قلیان و سیگار الکترونیک در نوجوانان و بانوان است، همچنین کاهش سن شروع مصرف به زیر ۱۵ سال.
طرح‌هایی که برای مقابله با این وضعیت اجرا کردید را معرفی بفرمائید.
یکی از مهم‌ترین طرح‌های ما، «طرح پاد» یا پیشگیری از استعمال دخانیات است که از سال ۱۳۹۵ به‌صورت آزمایشی در شهرستان ورامین آغاز شد و در سال ۱۴۰۰ در رباط کریم نیز اجرا شد. پس از تفاهم با وزارت آموزش‌وپرورش، این طرح اکنون با عنوان «چهل پاد» در ۳۲ منطقه آموزش‌وپرورش در سطح کشور در حال اجراست. در این طرح، دبیران درس «تفکر و سبک زندگی» به‌عنوان مربیان پیشگیری آموزش می‌بینند و پس از آن، آموزش به دانش‌آموزان در سه مقطع ابتدایی، متوسطه اول و متوسطه دوم ارائه می‌شود.
دانش‌آموزانی که علاقه‌مند باشند، به‌صورت داوطلبانه به‌عنوان «پادیار» یا سفیران مبارزه با دخانیات، آموزش‌های تکمیلی دریافت می‌کنند. آن‌ها در فعالیت‌های فرهنگی مانند طراحی پوستر، نقاشی، تولید محتوا، اجرای کمپین‌های مدرسه‌ای و برگزاری نمایشگاه‌ها مشارکت فعال دارند. به‌عنوان نمونه، در هفته جاری، همایشی در شهرستان ورامین برگزار می‌شود که در آن بیش از ۲۰۰۰ اثر هنری و نقاشی از دانش‌آموزان به نمایش درمی‌آید.
درباره پویش «خانه بدون دخانیات» هم برایمان توضیح دهید.
این پویش در سال جاری با هدف کاهش مواجهه کودکان با دخانیات در محیط خانواده اجرا شده است. در این طرح، خانواده‌هایی که در خانه‌شان ابزار مصرف دخانیات مانند قلیان یا زیرسیگاری نگه نمی‌دارند، در منزل سیگار یا قلیان مصرف نمی‌کنند، فرزندان را برای خرید دخانیات نمی‌فرستند و تابلوی «خانه بدون دخانیات» را نصب می‌کنند، به‌عنوان الگو معرفی می‌شوند.
این تابلو شامل پیام تشکر از میهمانان بابت عدم مصرف دخانیات در منزل است و خانواده‌ها می‌توانند با نصب آن و ارسال عکس، در قرعه‌کشی جمعیت شرکت کنند و هدایایی دریافت کنند.
این اقدامات تا چه حد تأثیرگذار بوده‌اند؟ آیا شاهد کاهش آمار مصرف دخانیات بوده‌اید؟
آنچه ما انجام می‌دهیم، در ادبیات جهانی «افزایش سواد سلامت» نام دارد؛ یعنی ارتقا توانمندی افراد در دریافت اطلاعات، تصمیم‌گیری درست و اقدام مؤثر برای حفظ سلامت خود. نتایج اولیه اجرای آزمایشی پاد در ورامین و رباط کریم بسیار مثبت بود، اما کاهش چشمگیر مصرف دخانیات نیازمند فراتر رفتن از آموزش در مدارس است.
اشاره کردید که قانون جامع کنترل دخانیات در کشور وجود دارد، اما بسیاری از مفاد آن اجرا نمی‌شود؛ چرا؟
بله، یکی از مهم‌ترین بندهای این قانون، ممنوعیت فروش نخی سیگار است که به وضوح در بسیاری از دکه‌ها و فروشگاه‌های سطح شهر رعایت نمی‌شود. متأسفانه مطالعات ما نشان می‌دهد که ۶۸٪ از فروشندگان بدون پرسیدن سن، به نوجوانان دخانیات می‌فروشند.
همچنین طبق قانون، بسته‌بندی محصولات دخانی باید ساده باشد (طرح Plain Packaging)، یعنی رنگ‌های سفید یا مشکی، بدون لوگوهای تجملاتی و با حداقل ۵۰٪ هشدار تصویری. اما در عمل، شاهدیم بسته‌بندی‌ها رنگارنگ، تبلیغ‌محور و فاقد هشدار مؤثر هستند.
بند دیگری از قانون هم ممنوعیت فروش دخانیات در شعاع ۱۰۰ متری مدارس، مراکز فرهنگی، بهداشتی و ورزشی است، که عملاً رعایت نمی‌شود. در اطراف بسیاری از مدارس و باشگاه‌ها، دکه‌هایی وجود دارند که دخانیات عرضه می‌کنند، آن هم به صورت نخی، با فندک آویزان که دقیقاً کودکان و نوجوانان را هدف قرار داده‌اند.
برای مقابله با ضعف نظارت در قانون چه گام‌هایی برداشته شده؟
خوشبختانه اخیراً هماهنگی‌هایی با دادستانی و نیروی انتظامی انجام شده است. وزارت بهداشت به عنوان ناظر قانونی، وقتی تخلفی را گزارش می‌کند، باید از حمایت قضائی برخوردار شود. مردم هم نقش دارند؛ اگر اطراف مدرسه یا درمانگاه دکه‌ای هست که دخانیات نخی می‌فروشد، باید گزارش دهند.
واقعیت این است که وقتی ۳۰ تا ۴۰ درصد فروش یک دکه دخانیات است، انگیزه بالایی برای تخلف دارد. ارزان بودن دخانیات، امکان خرید تکی، و فروش فندک نیز همه دست به دست هم می‌دهند تا یک نوجوان به راحتی به دام مصرف بیفتد. و بعد از چند بار مصرف، نیکوتین مغز را شرطی می‌کند و فرد مادام‌العمر مشتری شرکت‌های دخانی می‌شود.
یکی دیگر از مسائل افزایش مالیات بر دخانیات است؛ این موضوع در ایران چقدر جدی گرفته شده؟
متأسفانه ایران از نظر نرخ مالیات بر دخانیات، یکی از ضعیف‌ترین کشورها در منطقه است. در حالی که سازمان جهانی بهداشت توصیه کرده حداقل ۷۵ درصد قیمت دخانیات باید مالیات باشد، در کشور ما این رقم کمتر از ۲۰ درصد است.
در کشورهایی با درآمد کم و متوسط، هر ۱۰٪ افزایش قیمت دخانیات باعث کاهش ۸٪ مصرف می‌شود. این یک ابزار ثابت‌شده است. به جرأت می‌توان گفت که در همه کشورهایی که موفق بودند، دو ابزار؛ افزایش مالیات واقعی و سنگین بر دخانیات و گسترش اماکن عمومی بدون دخانیات بیشترین تأثیر را داشته است.
در ایران اما قیمت پایین، در دسترس بودن، و نبود نظارت کافی باعث شده عملاً دسترسی نوجوانان بسیار ساده باشد.
وزارت بهداشت؛ مسئول ولی نه تنها بازیگر میدان؛ نقش وزارت بهداشت در این میان چیست؟ آیا اقدامات مؤثری انجام داده یا می‌دهد؟
وزارت بهداشت دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات را بر عهده دارد. طبق قانون، این ستاد باید با حضور نمایندگان حداقل ۶ وزارتخانه تشکیل جلسه دهد و اقدامات دستگاه‌ها را پایش کند. اما متأسفانه جلسات این ستاد نامنظم و غیر مؤثر بوده است.
در موضوعی به پیچیدگی دخانیات، باید یک عزم ملی وجود داشته باشد. وقتی هر دستگاهی سهم خود را انجام ندهد، وزارت بهداشت به تنهایی نمی‌تواند بار کل ماجرا را به دوش بکشد.
