جهش همکاری‌های ترانزیتی ایران و ازبکستان؛ گامی به سوی شراکت استراتژیک
همکاری‌های ترانزیتی ایران و ازبکستان در سال‌های اخیر به یکی از محورهای کلیدی روابط دو کشور تبدیل شده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی استراتژیک ایران در اتصال آسیای مرکزی به بنادر خلیج فارس و نیاز ازبکستان به دسترسی به آب‌های آزاد، توسعه راهبردهای مشترک در حوزه حمل و نقل و ترانزیت نقش برجسته‌ای در تقویت روابط دو کشور ایفا می‌کند.
روابط ایران و ازبکستان پس از استقلال این کشور در سال ۱۹۹۱ به تدریج گسترش یافت. هر دو کشور به دلیل مشترکات فرهنگی، زبانی و تاریخی همچون نفوذ فرهنگ فارسی در ازبکستان، پایه‌های محکمی برای همکاری دارند. در حوزه اقتصادی، ایران به عنوان یکی از شرکای اصلی تجاری ازبکستان عمل کرده است، اما همکاری‌های ترانزیتی در دهه اخیر به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و تغییرات منطقه‌ای به اولویت تازه‌ای تبدیل شده است.
ازبکستان، کشوری بدون دسترسی به دریا، همواره به دنبال دسترسی به بنادر ایران برای صادرات و واردات خود بوده است. این موضوع در سال ۲۰۲۳ مورد تأکید قرار گرفت.
توافقات اخیر و همکاری‌های عملی
در سال‌های اخیر، دو کشور گام‌های مهمی در جهت توسعه همکاری‌های ترانزیتی برداشته‌اند:
-یادداشت تفاهم ۲۰۲۴: در حاشیه سیزدهمین اجلاس وزرای حمل و نقل سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، ایران و ازبکستان یادداشت تفاهمی در حوزه ترانزیت امضا کردند. این توافق با حضور فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی ایران، و الهام احمدوف، همتای او در ازبکستان، به منظور تسهیل حمل و نقل کالا بین دو کشور و منطقه آسیای مرکزی صورت گرفت.
-کمیته فنی مشترک: در ژوئن ۲۰۲۴، یک کمیته فنی مشترک در تاشکند تشکیل شد تا موانع موجود در مسیر ترانزیت کالا را شناسایی و رفع کند. این کمیته به بررسی زیرساخت‌ها، گمرکات و روند تخلیه بار می‌پردازد.
-همکاری در پروژه راه‌آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان: این پروژه بزرگ منطقه‌ای که در سال ۲۰۲۵ در حال اجراست، به تسهیل اتصال آسیای مرکزی به بنادر ایران و کشورهای خلیج فارس کمک می‌کند. ایران از طریق مشارکت در این پروژه قصد دارد جایگاه خود را به عنوان یک هاب ترانزیتی در آسیای مرکزی تقویت کند.
-فعال‌سازی کریدور شمال-جنوب (INSTC): ایران در سال‌های اخیر تلاش کرده است از طریق بندر چابهار و کریدور INSTC، صادرات کالاهای ازبکستانی را به هند و کشورهای جنوب آسیا تسهیل کند. این کریدور که هند و روسیه نیز در آن مشارکت دارند، اهمیت استراتژیک ایران را در ترانزیت منطقه‌ای برجسته می‌کند.
مناطق آزاد ایران، پایگاه لجستیکی جدید برای کالاهای ازبکستان
اگرچه چالش‌ها زیاد است، اما فرصت‌های بزرگی نیز در این حوزه وجود دارد که به چند مورد اشاره می‌شود: از جمله بنادر امام خمینی (ع), چابهار و بندر لنگه می‌توانند به عنوان گره‌های اصلی ترانزیتی آسیای مرکزی عمل کنند. با بهره‌برداری از این بنادر، ایران می‌تواند سهم بیشتری از ترانزیت کالاهای ازبکستانی را به خود اختصاص دهد. همچنین با توجه به پروژه راه‌آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان، ایران می‌تواند از این مسیر برای جذب صادرات چینی به خاورمیانه و آفریقا استفاده کند. این امر می‌تواند منجر به افزایش درآمدهای ترانزیتی ایران شود.
از سوی دیگر مناطق آزاد ارس و چابهار می‌توانند به عنوان نقاط لجستیکی برای انبارسازی و دوباره بارکردن کالاهای ازبکستانی عمل کنند. این امر می‌تواند موانع گمرکی را کاهش دهد. همچنین با فعال‌سازی کریدور INSTC، ایران می‌تواند کالاهای ازبکستانی را از طریق چابهار به هند صادر کند. این مسیر نه تنها هزینه‌های حمل و نقل را کاهش می‌دهد، بلکه زمان تحویل را نیز به طور قابل توجهی کوتاه می‌کند.
همکاری‌های ترانزیتی ایران و ازبکستان در سال‌های اخیر گام‌های مهمی به جلو برداشته است. با امضا یادداشت‌های تفاهم، تشکیل کمیته‌های فنی و مشارکت در پروژه‌های منطقه‌ای، دو کشور تلاش می‌کنند تا از ظرفیت‌های موجود برای تقویت اقتصاد خود استفاده کنند. با این حال، رفع موانع زیرساختی، بوروکراتیک و رقابت منطقه‌ای نیازمند همکاری مستمر و سرمایه‌گذاری هدفمند است. در آینده، اگر این چالش‌ها مدیریت شوند، ایران و ازبکستان می‌توانند به یک شراکت استراتژیک در حوزه ترانزیت تبدیل شوند که نه تنها منافع دو کشور، بلکه ثبات اقتصادی آسیای مرکزی را نیز تضمین کند.
